عبدالواحد مُنظِم، پیش‌گام جنبش جدیدیه

در سدۀ بیستم میلادی، محققان دوران شوروی از تحلیل عمیق و همه‌جانبه راجع به نمایندگان جنبش جدیدیه دور مانده بودند؛ اما در دو دهۀ اخیر تحقیق و پژوهش دربارۀ این گروه که در تاریخ با نام «جدیدان» و آثارشان با عنوان «ادبیات جدیدی» شناخته می‌شود، در میان پژوهشگران تاجیکی رونق گرفته است. از میان نمایندگان نسل دوم معارف‌پروران تاجیک مقام و منزلت عبدالواحد منظم در جنبش جدیدی و بیداری فکری بسیار بزرگ است. در تاریخ افکار سیاسی و اجتماعی تاجیک، در کنار خدمات ادبی- مدنی، خدمت منظم در نسخه‌برداری نوادرالوقایع احمد مخدوم دانش و مجموعۀ اشعار محمدصدیق حیرت را نمی‌توان نادیده گرفت. بی‌مبالغه باید تأکید کرد که نوادرالوقایع در شکل‌گیری شخصیت منظم و انقلاب فکری او نقشی بزرگ داشته است. منظم در کنار آشنایی با این اثر، از طریق مطالعۀ نشریاتی مثل حبل‌المتین، صراط‌المستقیم، وقت، ملانصرالدین، سمرقند و... با بسیاری از مسئله‌ها و حوادث آغاز سدۀ بیست میلادی آشنا شد. همچنین او در راستای گسترش فعالیت‌های معارف‌پرورانۀ خود به تدوین کتاب‌های تعلیمی برای مکتب‌بچگان پرداخت؛ اما متأسفانه مکتب او در مدت کوتاهی ازسوی عوامل ارتجاعی بسته شد. پس از آن منظم با همکاری عدۀ دیگری چون عینی، حمدی، منصوراف و... سازمانی مخفی با نام «تربیت اطفال» تأسیس کرد و در ادامه با همکاری اعضای فعال این سازمان اقدام به تأسیس اولین روزنامه به زبان تاجیکی باعنوان بخارای شریف و بعد از آن نیز شروع به چاپ روزنامه‌ای ازبکی با نام توران کرد. او مدتی نیز ریاست فرقۀ جوان‌بخاریان را برعهد داشت که بعد از تشکیل شعبۀ مسکویی این فرقه، از فعالیت در آن دست کشید.